Przyczynek do rozważań nad papiestwem
W maju zapraszamy do lektury krótkiej refleksji Przyczynek do rozważań nad papiestwem autorstwa Rity Heigelmann.
Papież – biskup i patriarcha Rzymu
Papież jest to osoba sprawująca urząd biskupa Rzymu, który jest głową Kościoła i posiada prymat.1
Biskupa Rzymskiego określają następujące tytuły: Następca Św. Piotra, namiestnik Chrystusowy, widzialna głowa całego Kościoła, głowa kolegium biskupów, pasterz i nauczyciel wszystkich chrześcijan, najwyższy nauczyciel całego Kościoła, pasterz całego Kościoła, trwałe i widzialne źródło oraz fundament jedności zarówno biskupów, jak i rzeszy wiernych. W dalszej części rozdziału omówione zostaną znaczenia poszczególnych desygnatów.2
W Konstytucji dogmatycznej o Kościele, Sobór Watykański I poucza, powołując się na pisma Nowego Testamentu, że Jezus Chrystus zakładając Kościół powołał Apostołów, chcąc jednocześnie, żeby ich następcy pełnili funkcję pasterzy jego Kościoła aż do „skończenia świata”. Jako następców Apostołów należy rozumieć biskupów. W celu zabezpieczenia jedności i niepodzielności episkopatu Jezus Chrystus ustanowił na czele Apostołów świętego Piotra stanowiąc go trwałym fundamentem jedności i wspólnoty. Sobór Watykański w oparciu o te twierdzenia ustanawia naukę o biskupach, którzy będąc następcami Apostołów mają za zadanie zarządzać „domem Boga żywego”. Na ich zaś czele stoi następca Piotra, „widzialna Głowa całego Kościoła”. Sobór Watykański I stwierdza jasno, że osoba nie uznająca apostolskiego prymatu w osobie św. Piotra powinna zostać wyłączona ze społeczności wiernych.3
Biskup rzymski sprawuje urząd „Zastępcy Chrystusa i Pasterza całego Kościoła”, jest tym samym namiestnikiem Jezusa Chrystusa na Ziemi. Władzę nad Kościołem, jaką z tego tytułu posiada papież określa się jako pełną, najwyższą i powszechną. Papież ma ponadto prawo wykonywać tę władzę zawsze w sposób nieskrępowany. Stan biskupi stanowi tylko i wyłącznie razem ze swoją głową, Biskupem rzymskim „podmiot najwyższej i pełnej władzy nad całym Kościołem”. Władza ta może być wykonywana jedynie za przyzwoleniem papieża.4
Jezus Chrystus ustanowił Piotra pierwszym z Apostołów, wyznaczył go na „Opokę i Klucznika Kościoła”, zaś dar łączenia i rozwiązywania powierzył całemu „Kolegium Apostołów” zachowującemu łączność ze swoją Głową. Wielość jednostek składających się na Kolegium wyraża różnorodność i powszechny wymiar Kościoła, natomiast zgromadzenie pod jedną Głową wyraża jego jedność. Poszczególni biskupi sprawują własną władzę nad wiernymi, przestrzegając jednocześnie prymatu i przodownictwa następcy Piotra. Najwyższa władza jaką posiada Kolegium sprawowana jest na soborze powszechnym, który może istnieć o tyle tylko, o ile zostaje uznany przez głowę kolegium. Zwoływanie Soborów, przewodniczenie im i zatwierdzanie ich stanowi prerogatywę biskupa rzymskiego.5
Jednym z głównych obowiązków wynikających z pełnienia urzędu biskupa jest głoszenie Ewangelii. Biskupi są ustanowionymi przez Chrystusa nauczycielami upoważnionymi do przekazywania prawd wiary, dbania o to, by lud je przyjmował i stosował w swoim życiu, oraz do czujnego oddalania grożących wiernym błędów. Nauczającym biskupom, jako światkom boskiej prawy należy się ze strony wiernych cześć oraz wyrażanie zgodności ze zdaniem biskupów. W sposób szczególny należy okazywać zbożną uległość Biskupowi Rzymskiemu, również wówczas, gdy nie przemawia on ex cathedra. Najwyższy urząd nauczycielski realizowany w osobie papieża należy otaczać czcią, jego orzeczenia uznawać i stosować się do nich. Nieomylność jaką została uprzywilejowana sukcesja św. Piotra sprawia, że pozbawieni jej Biskupowie zachowując łączność ze sobą i z papieżem głoszą nieomylnie naukę Jezusa Chrystusa.6
Z powyższych informacji zaczerpniętych w większości z najważniejszych dokumentów Kościoła Katolickiego wynika, że Biskupa Rzymskiego od pozostałych biskupów odróżnia specjalne namaszczenie uzyskane od Jezusa Chrystusa. Kwestia ta budziła na przestrzeni dziejów wiele wątpliwości i dyskusji, warto więc przyjrzeć się bliżej poszczególnym argumentom Kościoła.
Kluczowym dokumentem określającym kwestię prymatu papieża jest Konstytucja dogmatyczna „Pastor aeternus”, uroczyście ogłoszona 18 lipca 1870 roku przez Pierwszy Sobór Watykański. Powołując się na trzy fragmenty pism Nowego Testamentu, mianowicie J 1,42; Mt 16,17-19; J 21,15-17 Sobór stwierdza, iż „Chrystus Pan bezpośrednio i wprost przyrzekł i udzielił świętemu Piotrowi Apostołowi prymatu jurysdykcji nad całym Kościołem Bożym”. W konsekwencji zaś obala wszelkie próby wskazywania genezy prymatu w Kolegium Apostolskim lub w ogóle w Kościele. Sobór odrzuca również twierdzenie, zgodnie z którym, podobnie jak w Kościele Wschodnim miałby to być tylko prymat honorowy.7
Powołując się na Sobór Efeski z 431 roku oraz na teksty żyjących w pierwszych wiekach naszej ery Ireneusza z Lionu oraz Leona Wielkiego Sobór Watykański I uczy, iż każdy następca Piotra na rzymskiej stolicy dziedziczy po nim, z ustanowienia Chrystusa prymat. Ireneusz z Lionu w swoim liście wspomina o sukcesji biskupów w kościołach założonych przez Apostołów, co jawi mu się kluczowym dla utrzymania tradycji apostolskich. Z toku jego argumentacji daje się wysunąć wniosek, że gwarancję prawdziwej wiary daje przyjęcie perspektywy jakiegoś Kościoła wywodzącego się z tradycji apostolskiej. Przykładem jest tu Rzym, postrzegany jako bardziej apostolski, niż inne wspólnoty, z racji swojego pochodzenia od Piotra i Pawła.8
Kolejna z nauk Soboru Watykańskiego głosi, że Kościół, z boskiego zarządzenia dysponuje prymatem zwyczajnej władzy nad każdym innym Kościołem oraz że z prymatu jurysdykcyjnej władzy Biskupa Rzymu wynika, iż jest on prawdziwie biskupia i bezpośrednia. Fakt ten zobowiązuje liderów wszystkich obrządków, a także wiernych do podporządkowania i posłuszeństwa, tak w kwestiach wiary i moralności, jak i w kwestii rzeczy związanych z karnością rządzenia Kościołem. Warto wyjaśnić, co oznaczają wspomniane określenia władzy : bezpośredniej i zwyczajnej:
1) wszelka władza nad Kościołem jest w rękach biskupa Rzymu;
2) papież może, bez ograniczeń czasowych i przestrzennych przejąć wszystkie uprawnienia biskupów;
3) zwyczajność władzy oznacza, że przysługuje ona papieżowi z racji sprawowanego przez niego urzędu, a nie tylko w pewnych określonych okolicznościach;
4) bezpośredniość władzy oznacza, że nie jest ona u podstaw zależna od delegacji;
5) władza ta obejmuje każdy poszczególny Kościół lokalny a także wszystkich wiernych;
6) poza nauczaniem obejmuje ona również kwestie dyscyplinarne;9
Wyjątkowość papiestwa
Kościół Katolicki jest niewątpliwie instytucją, której dwuwiekowe przetrwanie wiąże się z istnieniem tak wyjątkowego urzędu, jakim jest biskup rzymski. Papież jest zatem faktycznie skałą, na której opiera się kościół. Jego urząd, jako jedyny ze starożytnych monarchii autokratycznych, zachował całość swych zasadniczych uprawnień. Wysokie tytuły i stanowiska, monarsze urzędy z jakimi spotkać się można było na przestrzeni dziejów, a które odegrały przełomowe role w nadawaniu im biegu z czasem pozanikały, lub, w najlepszym przypadku, zostały zdegradowane do zależnych od innych instytucji państwowych. Natomiast Głowa Kościoła istnieje nadal, obdarzana czcią i w pełni uznawana za duchową zwierzchność.10
Wspomniane we wcześniejszym podrozdziale argumenty Kościoła Katolickiego opierają się niemalże jedynie na tekstach biblijnych i reprezentują stricte religijne podejście. Warto jednak przyjrzeć się pozareligijnym faktom, które czynią urząd papieża tak trwałym i niepowtarzalnym. W dalszej części pod rozdziału omówione zostaną więc jedność miejsca, międzynarodowość także różnorodność władców papiestwa.
Papiestwo jest nierozerwalnie złączone ze swoją stolicą, Rzymem. Zgodnie z tradycją uznaje się, że pierwszy namiestnik Chrystusa przybył do Rzymu w 42 roku, by odtąd podjąć się pionierskiej roli biskupa Rzymu. Jego dwudziestopięcioletni urząd w tragiczny sposób zakończył swój bieg, gdy w 67 roku św. Piotr zginął śmiercią męczeńską. Po Piotrze urząd papieski objęło kolejno dwustu sześćdziesięciu trzech biskupów. W historii łatwo dają się policzyć przypadki, w których wybranym papieżom nie udało się dostać do Rzymu, lub też musieli z niego uciekać. Bywali papieże, którym nie udało się podporządkować Stolicy Apostolskiej, którzy zostali z niej wypędzeni, lub w niej straceni. W znakomitej jednak większości następcy św. Piotra wykonywali swój urząd w Rzymie, a przypadki, w których byli oni zmuszeni do przebywania poza Wiecznym Miastem traktowane były jak wygnanie, lub coś nienormalnego.11
Ślady po tak długim panowaniu papiestwa w Rzymie dostrzegalne są w niemal każdym zakątku tego miasta, jednakże szczególnie dwa miejsca preferowane były przez papieży. Są to Watykan oraz Lateran. Badania archeologiczne zdają się potwierdzać, że w bazylice św. Piotra istotnie znajdują się szczątki pierwszego namiestnika Chrystusa. Jego grób usytuowany jest pod głównym ołtarzem, przy nim zaś jedynie papież może odprawiać Mszę św. Pałac arystokratycznego rodu Laterinich, przekazany został papieżowi w IV wieku przez cesarza Konstantyna, stał się tym samym siedzibą papieża. Przy nim też powstała bazylika Św. Jana, która do dziś jest katedrą Rzymu. Jednakże od 1377 roku, po powrocie papieża z Awinionu (t. zw. Niewola Babilońska), jego główną rezydencją stał się Watykan, a w 1506 roku położony został kamień węgielny pod bazylikę św. Piotra. Te dwie osie, Watykan i Lateran skupiały wokół siebie papiestwo, a przez drugą połowę ostatniego tysiąclecia Rzym praktycznie nie był opuszczany przez papieży. Papież Jan Paweł II był pierwszym z rzymskich biskupów, który na taką skalę podjął się pielgrzymowania przy jednoczesnym intensywnym kościołów swojej diecezji.12
Choć większość papieży było Włochami, to jednak dają się wymienić również i Palestyńczycy, Syryjczycy, Grecy, Afrykanie, Sardyńczycy, Niemcy, Francuzi, Anglik, Węgier, Holender i wreszcie Polak.
Włosi, bardziej nawet niż Niemcy stanowili naród pozbawiony jednorodności. Ich kraj był zbiorem państw-miast, zjednoczonych głównie uniwersalną perspektywą dawnego cesarstwa, które w ich perspektywie pozostaje wieczne. Papieże stanowili ucieleśnienie tego ponadnarodowego ducha i sprzeciwiali się zjednoliceniu państwa włoskiego, w którym widzieli zagrożenie odebrania im Rzymu. Było to podstawą do zwołania pierwszego soboru watykańskiego, w trakcie którego Pius IX ekskomunikował króla Włoch, a także ogłosił najbardziej kontrowersyjny dogmat Kościoła Katolickiego, mianowicie prymat papieski. Dopiero w roku 1929 biskup rzymski uznał nowe państwo włoskie, natomiast państwo uznało Watykan za suwerenny na płaszczyźnie międzynarodowej. Ten fakt zabezpieczył niezawisłość papiestwa a także umożliwił mu zachowanie własnej pozycji. Międzynarodowy wymiar papiestwa został dodatkowo podkreślony przez pontyfikat Jana Pawła II, który wypełniony był pielgrzymkami po każdym z kontynentów. Rzym skupia duchownych z całego świata, a msze odprawiane są w kilku, jeśli nie kilkunastu językach.13
Jako trzeci czynnik wpływający na trwałość papiestwa można przyjąć różnorodność jego władców. Pierwszy z nich był rybakiem, o sporej ilości jego następców nie wiadomo nic, poza ich imionami. Byli papieże, którzy wywodzili się ze skromnych rodzin, ale byli również i tacy, którzy wywodzili się ze starej arystokracji, bądź z posiadaczy ziemskich. Różniło ich wykształcenie oraz sposób wykonywania swojego urzędu. Jedni swoje dojście do tytułu papieża zawdzięczali rodzinnym koneksjom, inni rozpoczynali swą drogę jako mnisi, przeważnie benedyktyńscy. Poza nielicznymi przypadkami zaskakującego nadużycia władzy papieże odznaczali się rozumem, pobożnością i uczciwością. Średnia ich wieku wynosi około pięćdziesięciu pięciu lat, choć zdarzali się biskupi wybierani na stanowisko papieża w wieku lat osiemdziesięciu i więcej. W nielicznych przypadkach następca św. Piotra liczył sobie sporo poniżej średniej. Również czas trwania poszczególnych pontyfikatów wykazuje zróżnicowanie. W historii znanych jest czternaście przypadków, w których panowanie papieży obejmowało której nawet niż miesiąc. Najdłuższy pontyfikat, Piusa IX, żyjącego w XIX wieku trwał niemalże 32 lata.14
Papiestwo przyczyniło się do wzbogacenia kultury. Aleksander VIII uzupełnił zbiory Biblioteki Watykańskiej mnogimi rękopisami, Klemens XI poszerzył watykańskie kolekcje dzieł sztuki. Obok statycznych postaci wielu papieży panowali również tak wszechstronni, jak Pius XI, którego pontyfikat obejmował niemalże całe Dwudziestolecie Międzywojenne, a który przy wykształceniu naukowca i bibliotekarza z pasją oddawał się górskim wspinaczkom. Amatorem górskich wspinaczek był również Jan Paweł II, znany również jako poeta, miłośnik teatru, profesor, teolog i filozof i poliglota.15
Istnienie w historii papiestwa tak znakomitych jednostek, ich dawanie dowodów wiary oraz pokory ( św. Piotr, przed swoją śmiercią na krzyżu miał poprosić o przybicie go do niego do góry nogami, by nie można go było porównywać do Jezusa Chrystusa) sprawia, że papież przestaje być postacią podtrzymującą jedynie sukcesję apostolską. Biskup rzymski dający się poznać raz jako przedstawiciel arystokratycznego rodu, innym zaś razem zwykłej skromnej rodziny, raz Włoch, innym razem Holender, w części przypadków młody mężczyzna, w części sędziwy starzec staje się kimś więcej, niż urzędnikiem najwyższej rangi. To przede wszystkim człowiek, który do sprawowanego urzędu wnosi zestaw swoich przyzwyczajeń, pasji, wykształcenia i zdobytych w życiu doświadczeń.
1 Podręcznik teologii dogmatycznej, (1999). Red. W. Beinert, Kraków: Wydawnictwo M.
2 Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje,(1967). Red. S. Jaworski, L. Krawczyk, Poznań: Pallottinum, s. 630
3 Breviarium Fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi kościoła, (1997). Opr. S. Głowa, I. Bieda, Poznań: Księgarnia świętego Wojciecha, s. 81
4 Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje,(1967). Red. S. Jaworski, L. Krawczyk, Poznań: Pallottinum, s. 126
5 Tamże, s 126
6 Tamże, s. 129
7 Podręcznik teologii dogmatycznej, (1999). Red. W. Beinert, Kraków: Wydawnictwo M., s 484
8 Tamże, s. 486-488
9 Tamże, s.489-492
10 Paul Johnson, (1998). Papiestwo XX wieków historii, Warszawa, Instytut wydawniczy Pax, s. 6
11 Tamże, s. 8 - 9
12 Tamże, s. 12.
13 Tamże, s. 12 - 16
14 Tamże, s. 19 - 21
15 Tamże, s. 20.