Część 2 - "Katalog starodruków Biblioteki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Szczecińskiego"
W ramach "Karty z kalendarza" zapraszamy do lektury pracy magisterskiej Konrada Zabuskiego o starodrukach, które w sposób formalny należą do Archiwum Archidiecezjalnego w Szczecinie, które jest reprezentantem Archidiecezji Szczecińsko-Kamieńskie. Na dzień dzisiejszy starodruki przechowywane są w bibliotece Wydziału Teologicznego US.
1.2 Proweniencja i charakterystyka treściowa zbioru starodruków.
W większości zbiór starodruków biblioteki pochodzi z Trzebiatowa z kościoła parafialnego p.w. Macierzyństwa Błogosławionej Maryi (Ecclesia Parochalis Maternitatis Beatae Mariae) i przywieziony został do Szczecina przez ówczesnego kleryka Marcina Zająca w czerwcu 1990 r. Prawdopodobnie to uratowało je przed całkowitym zniszczeniem. Cały zbiór został złożony w magazynie ówczesnej biblioteki seminaryjnej i w tym stanie przetrwał do dnia dzisiejszego. Oglądając stare sygnatury na grzbietach woluminów i kartach tytułowych możemy wnioskować, że zbiór ten był częścią większej kolekcji, a do dziś zachowanej tylko fragmentarycznie. Najwyższa zachowana sygnatura to 374. Tu nasuwa się pytanie czy zbiór ten powstał przez przypadek, czy był zalążkiem powstającej biblioteki? Trudno jednoznacznie dziś odpowiedzieć na to pytanie, tym bardziej, że nie zachowały się dawne dokumenty, czy księgi inwentarzowe potwierdzające tą tezę. Prawdopodobnie każdy z następujących po sobie pastorów przychodzących do Trzebiatowa, miał w posiadaniu jakiś zbiór książek, które to zostawiał po swojej śmierci lub przejściu do innego zboru. Dopiero w późniejszym czasie kiedy uzbierała się dość pokaźna kolekcja książek mogła w ten sposób powstać biblioteka, z charakterystycznym podpisem Bibliothecae Templi Treptoviensis zwłaszcza, że jest pisany charakterem jednej osoby, w przeciwieństwie do podpisów własnościowych. Oczywiście jest to założenie czysto hipotetyczne przyjęte przez autora pracy, nie poparte żadnymi dowodami wymagające dalszych badań w tym kierunku.
Na podstawie analizy podpisów własnościowych znajdujących się na większości starodruków można stwierdzić, iż większość z nich pochodzi z instytucji kościelnych, w całości protestanckich, mających swe siedziby w okolicznych miastach. Najwięcej zachowało się z podpisem Martina Kroma – 35 druków, który na pewno był pastorem trzebiatowskim w latach 1650-1665. Te właśnie daty skrajne widnieją przy podpisach własnościowych. Innym zapisem jest Bibliothecae Templi Treptov. czyli Biblioteka Świątyni Trzebiatowskiej - 24 woluminy. Reszta podpisów własnościowych uwidoczniona jest na pojedynczych drukach np.: Peter Widmanus, Andrea Virgin, Michael Brunsberg, Nicolai Ribbii ze Szczecina, Joachim Castner - Kamień Pomorski, B. Schönborn, Thomas Dörffelius z Pegelov (Gogolewo, poz. 8), Martinus Tesche i innych. Na podstawie tych zachowanych podpisów, można przyjąć założenie, że księgozbiór był zbierany przez kilku następujących po sobie pastorów, na przestrzeni kilkuset lat. Mamy też jeden starodruk pochodzący z opactwa Cystersów w Bledzewie i jeden pochodzący z Konwentu Karmelitów Bosych w Poznaniu. Pośród ofiarodawców możemy natomiast wymienić Bolesława Czwójdzińskiego - dwa woluminy z jego podpisem własnościowym. Niestety do reszty starodruków nie zachowały się żadne dokumenty czy też księgi z nazwiskami ofiarodawców.
Pod względem treściowym znaczna część zbioru to dzieła o tematyce teologicznej w całym jej przekroju. A więc możemy tu znaleźć typowe komentarze do Biblii np.: Synopsis criticorum aliorumque sacrae scripturae interpretum et commentatorum... autorstwa Mattheo Polo, czy też In threnos Jeremiae commentarius Johana Tarnovii. Są też i komentarze do listów apostolskich np.: Catechesis apostolica hoc est Sancti Apostoli Pauli epistola ad Romanos Frederico Balduino. Znajdujemy również dzieła dotyczące historii Kościoła; Tractatus de regime seculari et ecclesiastico Theodora Reinkinga, czy wartościowa Das grosse Pomerischen Kirchen Chronicon Daniela Cramera w 5-ciu księgach. Oprócz tego są też Kirchen Calender Martina Bohema, czy druki okolicznościowe dotyczące życia, śmierci, małżeństwa np.: Epithalomia in honorem nuptiarum, czy Carmina funebria. Znaleźć możemy tu także druki trochę nietypowe dla katolicyzmu, jednak dla protestantyzmu całkiem normalne; De coniugio clericorum tractatus Georgia Calixta.
Następną dużą grupę stanowią dzieła o tematyce historycznej np. Chronica carionis von anfang dr Welt bis off Keiser Carolum den Fünfften. niepełna w sensie przekładu fragmentarycznego z łaciny na niemiecki przez Philipa Melana. Inne to: Gründliche und warhaftige Relation von der Belagerung der Königl. Statt Riga..., czy też bogato ilustrowana i zachowana w 4 woluminach Algemeinen Welthistorie, Sigmunda Baumgartena i kontynuowana przez Johana Semlera. Jest też kilka druków dotyczących historii Pomorza: Ordnung oder Samlung derer in dem Königlichen Preussichen Herzogtum Pommern und Fürstentum Camin Dawida Friedricha Quickmannena, czy też Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königl. Preussischen Herzogthums Vor und Hinter Pommern Ludwika Wilhelma Brüggemanna.
Inną mniejszą grupą tematyczną są druki o tematyce medycznej - De causis, signis, ac locis morborum Hieronima Cardaniego. Przykładem z dziedziny filozofii może być druk o ciekawym tytule Disputatio philosophica de Mulieribus Johannesa Bergmannusa, czy też Disputationum ethicarum ex lib. Eth Aristot. ad Nicom. prima de summo bono... Iohannesa Babbatiusa.
Inną grupę stanowią dzieła dotyczące nauk ścisłych np.: Disputatio physica de auro Johannesa Michaela, lub Themata mixta sive disputatio physicomathematica de stellis fixis Andreasa Reyhera Heinrichsa.
Typowym przykładem z zakresu polityki jest Disputatio politica de bello Michaela Schirmerna. Druk Codicem dominus Iustiniani sacratissimi Principis comentarius vetus renovatus Mateusza Wesenbecha to typowy przykład z zakresu prawa. Ostatnią mała grupę tworzą dzieła z zakresu filologii; Compendium latinae gramaticae pro discentibus scriptum autorstwa Johanna Rhena. Językiem podstawowym w jakim drukowane są dzieła jest łacina; 279 druków, dalej niemiecki 123 druki i dwa w języku francuskim.
1.3 Charakterystyka techniczna zbioru starodruków
Jak już wspomniano całość księgozbioru składa się ze 98 woluminów, w których zawratych jest 404 druki. Różnica ta spowodowana jest tym, że prawie połowa druków to adligaty. W woluminie S 46 mamy aż 92 druki, a w woluminie S 98, 68 druków.
Czas w którym powstawały druki to głównie XVII w. 326 druków, z XVI w. 44 druki, z XVIII w. 25 druków i bez roku wydania 9 druków. Ciekawym elementem tyczącym datacji są chronostychy10 np.: En MagnVs aVCtor hIs raDIIs annVat, co po odczytaniu daje 1618 r. lub inny przykład gdzie data zawarta jest w opisie miejsca druku StetInI In VaLLe MarIana typIs IohannIs DVberI, a znaczy: Szczecin w Dolinie Mariańskiej nakładem Johana Dubera, co daje nam 1618 r., czy TrIstIs VIDVa est sIne CoMpare VIta co znaczy: smutna jest wdowa bez wspólnego życia, a po odczytaniu daje nam to 1620 r.
Większość druków tłoczona była na terenie Niemiec, ale znaleźć też możemy pojedyńcze egzemplarze z Francji, Włoch, Szwajcarii, Szwecji, Polski czy Niderlandów. Z tego ostatniego kraju pochodzą dwa druki tłoczone w Antwerpii w oficynie Christopha Plantina, jednego z najwybitniejszych drukarzy i wydawców drugiej połowy XVI w., wraz z sygnetami drukarskimi. Pośród znanych drukarzy szczecińskich możemy znaleźć: Samuela Kelnera działającego w latach 1619-1621, Johanna Christopha Landtrachtingera prowadzącego działalność w latach 1611-1624, Johanna Dubera działającego w latach 1620-1623, czy też kilku przedstawicieli z drukarskiej rodziny Rhetów. Bez drukarza i wydawcy mamy 21 druków. Najwięcej druków tłoczonych było w Lipsku - 79, Gryficach - 59, Wittemberdze - 54 i Szczecinie - 38.
Większość druków tłoczona jest czcionkami o kroju antykwy w kilku odmianach, dotyczy to głównie druków łacińsko-języcznych. Natomiast druki niemiecko-języczne tłoczone są czcionką gotycką z jej odmianami, głównie teksturą, szwabachą i frakturą.
Kilka starodruków jest ilustrowanych głównie drzeworytami ale też i miedziorytami np. Algemeine Welthistoriae, czy Hilaria Evangelica.
Analizując stronę techniczną możemy jeszcze uwzględnić format biblioteczny i oprawę starodruków. Większość książek to format 8ş, czyli książki o wysokości grzbietu między 20-25 cm., 27 woluminów formatu 16ş, czyli do wysokości 20 cm. i 24 woluminy formatu 2ş czyli o wysokości grzbietu powyżej 35 cm. Przy niektórych woluminach uderza ich ogromna objętość, niekiedy około 1500 stron druku, a w jednym przypadku ponad 4000 stron. Doliczając do tego jeszcze okładziny wykonane głównie w większości starodruków, z drewna buczynowego lub lipowego, mamy księgi o znacznej grubości, dochodzące do 10 cm. i powyżej. Do oprawy okładzin użyto w większości pergaminu a zwłaszcza w przypadku starodruków z Trzebiatowa. Prawdopodobnie zostały one oprawione u jednego introligatora, kiedy księgozbiór urósł do znacznych rozmiarów. W niektórych przypadkach użyto iluminowanych kart pergaminowych ze starych ksiąg rękopiśmiennych. W nieznacznej części jako okleiny użyto skóry z tłoczeniami na ślepo, a w kilku przypadkach okładki wykonano z papieru. Jeden wolumin nie posiada w ogóle oprawy, a 6 nie ma okleiny na okładkach.
